Projekat za proučavanje književne periodike

Projekat za proučavanje književne periodike, pod nazivom „Istorija srpske književne periodikeˮ, osnovan je 1970. godine u okviru Instituta za književnost i umetnost u Beogradu, i sa malim izmenama naziva, Projekat postoji sve do danas. Svojom naučnoistraživačkom tradicijom dugom 42 godine ovaj Projekat, zajedno sa projektom britanskog društva za proučavanje viktorijanske periodike The Research Society for Victorian Periodicals, predstavlja pionirske projekte u sistematskim istraživanjima ove oblasti u širem internacionalnom kontekstu.

Inicijativa za pokretanje projekta proučavanja periodike ponikla je 1969. godine u okviru redakcije Književne istorije, godinu dana ranije pokrenutog specijalizovanog institutskog časopisa za proučavanje istorije i teorije književnosti. Glavni i odgovorni urednik Književne istorije tada je bio Aleksandar Petrov, a urednici i članovi redakcije bili su Jovan Deretić, Vaso Milinčević, Mirjana Miočinović-Kiš, Marija Mitrović i Miodrag Sibinović. U toku 1970. i 1971. godine obrazovana je Naučno-istraživačka jedinica „Istorija srpske književne periodikeˮ koju su pored Aleksandra Petrova, kao pokretača i prvog rukovodioca Projekta, činili još Vladimir Jovičić i tadašnji profesori Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu Jovan Deretić i Vaso Milinčević. Njih četvorica su sastavili teorijsko-metodološku platformu, odredili korpus i predložili periodizaciju za proučavanje novootvorene istraživačke oblasti i to objavili kao pogramski tekst pod nazivom Elaborat za istoriju srpske književne periodike. Elaborat je najpre usavršavan na osnovu diskusija vođenih u Institutu sa saradnicima tog projekta (Dragišom Vitoševićem, Vidom Golubović i Dušanom Ivanićem), a zatim je održano i javno naučno savetovanje 26. juna 1973. godine u Udruženju književnika Srbije, u kojem su pored autora Elaborata i članova Projekta učestvovali i tada najeminentniji proučavaoci ove oblasti i profesori univerziteta iz raznih gradova bivše Jugoslavije – Milorad Pavić, Raško Jovanović, Muhsin Rizvić, Aleksandar Pejović, Franjo Grčević, Branko Milanović, Miroslav Vaupotić i Radovan Vuković.

Elaborat se sastojao od pet poglavlja u okviru kojih su definisani (1) osnovni pojmovi nove istraživačke oblasti – određenje periodike sa distinkcijom u odnosu na književno određenje periodike i nacionalno određenje književne periodike. Zatim je definisana (2) sturktura Istorije srpske književne periodike sa akcentom na (3) periodizaciju periodike po epohama (obuhvaćen vremenski period od 1768. godine, kao godine u kojoj se pojavio Slavenoserbski magazin, do 1968. godine, kao završne godine pred pokretanje Projekta, podeljen je u deset periodizacijskih celina), i na kraju su formulisana (4) načela proučavanja časopisa i listova. Elaborat se završava objašnjenjem (5) ciljeva i značaja Istorije srpske književne periodike za proučavanje kulturnog nasleđa.

Pored ovog Elaborata u najranijoj fazi razvoja Projekta važnu ulogu u profilisanju teorijsko-metodološke platforme istraživanja dali su Dušan Ivanić u tekstu „O prirodi časopisaˮ i Dragiša Vitošević u tekstu „Beleške o obradi časopisaˮ, koji će, zajedno sa Elaboratom i javnom diskusijom o njemu, biti objavljeni u jednoj svesci Književne istorije za 1973. godinu. Deset godina kasnije će Dragiša Vitošević i Ðorđije Vuković u Upitniku, kao tekstu koji dalje razvija programsku osnovu Projekta, kroz niz pitanja organizovanih u dvadeset i pet kratkih poglavlja sistematizovati i dopuniti u Elaboratu predloženu istraživačku platformu. Sa izvesnim manjim izmenama, ovako formulisan teorijsko-metodološki program Projekta ostao je aktuelan do danas.

Časopis Književna istorija imao je ključnu ulogu ne samo pri inicijativi i osnivanju ovog Projekta nego i za promovisanje i afirmaciju ove nove istraživačke oblasti. Prvi javni nastup saradnici projekta Istorija srpske književne periodike imali su 1969. godine u okviru ciklusa predavanja „Časopisi kao vid književnog životaˮ održanog u Domu omladine u Beogradu, a neposredno potom Književna istorija je posvetila ceo jedan broj ovoj tematici i objavila šest predavanja iz ovog Ciklusa. Od sveske broj 6 za 1969. godinu, biće uvedena stalna rubrika pod naslovom „Književna periodikaˮ i povremeno će se objavljivati monografske studije o časopisima i drugim periodičnim publikacijama. Ova tradicija proučavanja periodike u Književnoj istoriji se održala kako kroz uređivanje pokretača časopisa i Projekta Aleksandra Petrova, tako i kroz uređivanje ostalih urednika koji su takođe svi bili saradnici na Projektu – Jovana Deretića, Dušana Ivanića i Miodraga Matickog.

Projekat za proučavanje književne periodike u svom razvojnom periodu imao je nekoliko ciklusa. Nakon sedamnaestogodišnjeg rukovodstva projektom Istorija srpske književne periodike Aleksandra Petrova, Projektom je od 1987. do 2006. godine rukovodio Miodrag Maticki, a od 2006. godine do danas projektom (pod izmenjenim nazivima Mesto i uloga periodike u istoriji nove srpske književnosti, odnosno Uloga srpske periodike u formiranju književnih, kulturnih i nacionalnih obrazaca) rukovodi Vesna Matović.

Tokom četiri decenije na Projektu je radilo i sarađivalo oko pedeset naučnih istraživača, organizovano je na desetine nacionalnih, regionalnih i međunarodnih naučnih skupova, a rezultati projekta su pobrojani u obimnoj bibliografiji koju čini preko trideset monografija, trinaest zbornika, tri fototipska izdanja, više od dvadeset bibliografija časopisa, i oko tri stotine i pedeset pojedinačnih studija, ogleda i članaka. Deo svojih istraživanja i produkcije Projekat je ostvario u saradnji sa renomiranim institucijama kulture – Maticom srpskom iz Novog Sada i Narodnom bibliotekom Srbije iz Beograda.

Povodom pedeset godina postojanja Instituta za književnost i umetnost i četrdeset i dve godine rada Projekta za proučavanja srpske književne periodike 2012. godine priređena je velika retrospektivna izložba o istraživačkim rezultatima na ovom Projektu pod nazivom Re/vizija: časopisi kao agensi književnosti i kulture.